Utrecht zet strijd tegen online relschoppers voort, maar juridische gereedschapskist is zo goed als leeg

RTV Utrecht sprak meerdere deskundigen over de kwestie. Ze komen allemaal met een andere oplossing, maar hebben één ding gemeen: makkelijk is het allerminst.

Jos Vleugel werkt als universitair docent bij de afdeling Staatsrecht, Bestuursrecht en Rechtstheorie. Hij kent de kwestie goed. “Vanuit de UU zijn we gevraagd door de Tweede Kamer of we willen meedenken over juridische mogelijkheden voor gemeenten.” Dat proces is volop gaande, maar een oplossing is er nog niet.

"Instrumenten om online opruiing aan te pakken, zijn er eigenlijk niet. Je kan wel achteraf iemand bestraffen omdat degene iets heeft gezegd dat niet mag, maar vooraf verbieden, dat kan niet", zegt Vleugel. "Dat komt door het grondwettelijke verbod op preventieve censuur. Dit houdt in dat de overheid niet van tevoren het doen van bepaalde uitlatingen mag verbieden."

"De insteek van burgemeester Dijksma was als volgt", legt Vleugel uit. "Ze wilde verbieden dat er online uitlatingen werden gedaan die aanleiding konden geven tot wanordelijkheden. Maar wanneer geeft een uitlating aanleiding tot wanordelijkheden? Daar kun je heel verschillend over denken."

Hij gaat verder: "De ene persoon vindt dat een uitspraak wél oproept tot wanorde en de andere vindt van niet. Als de overheid dit moet beoordelen moet ze de inhoud van een uitlating beoordelen. Dat is dus in strijd met het grondwettelijke verbod op preventieve censuur.”

Maar wat kan dan wel? "Als ik even out of the box denk, dan zou je het via het privaatrecht kunnen proberen", zegt Jos Vleugel. "Mensen die op een platform uitlatingen hebben gedaan die opriepen tot wanorde, met hen zou je kunnen afspreken dat ze dat tijdelijk niet doen. Dan ontnemen ze zichzelf als het ware tijdelijk de vrijheid van meningsuiting. Maar daar moeten ze wel geheel vrijwillig mee willen instemmen. Op basis van de contractsvrijheid is het namelijk mogelijk dat iemand tot op zekere hoogte afstand doet van zijn grondrechten." Jos Vleugel noemt het zelf een beetje een ‘gezochte’ oplossing maar wel één die realistischer is dan het aanpassen van de Grondwet. Dat zou volgens hem namelijk het enige andere serieuze alternatief zijn.

Specialist staats- en bestuursrecht Caroline Raat komt met een ander idee. "Een grondwettelijke vrijheid van meningsuiting voor burgers mag alleen worden beperkt als dat ook in de landelijke wet is voorzien. Dat kan met aanpassing van de Gemeentewet, zoals ook is gebeurd met fysieke gebiedsverboden. Want in het strafrecht is dit al geregeld."

Ook Willem Bantema, verbonden aan NHL Stenden Hogeschool en docent-onderzoeker bij de onderzoeksgroep Cybersafety, denkt aan het aanpassen van de gemeentewet. Al biedt dat volgens hem geen zekerheid. "Als je er als burgemeester gebruik van wil maken, dan moet die wet waarschijnlijk aangepast worden. Preventief kan een burgemeester nu niks."

Hij vindt het een goed teken dat dit steeds vaker onderwerp van gesprek is. "Project X Haren is al elf jaar geleden, maar pas een jaar of twee wordt deze discussie serieus gevoerd. En vijftig procent van de burgemeesters wil een kunnen dwangsom opleggen als ze daarmee een ordeverstoring kunnen voorkomen", zegt Bantema.

Via het strafrecht kan je iemand wel vervolgen voor opruiing, maar dat is altijd achteraf, legt Vleugel uit. En de Utrechtse raad wil juist kunnen ingrijpen op het moment dat iemand online een oproep tot rellen doet. Dat snapt ook Caroline Raat. "Burgemeesters willen het liever in eigen hand hebben. Ze zijn anders afhankelijk van politie en het Openbaar Ministerie die mensen moeten vervolgen. Burgemeesters zien een probleem en willen het zelf oplossen. Ze mogen alleen de openbare orde bewaken en dat moeten ze doen binnen de grenzen van de wet."

Jos Vleugel ziet ook nog een lichtpuntje. "Het preventief censuurverbod zou je als iets heel positiefs kunnen zien. Anders zou de overheid namelijk burgers bij voorbaat de mond kunnen snoeren. Het mooie is dus dat je mag zeggen wat je wil. Pas achteraf kan je daarvoor verantwoordelijk worden gehouden."