Waarom is de opvang van asielzoekers zo lastig?

De asielopvang in Nederland is een kerntaak van het Rijk, die wordt uitgevoerd door het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA). Het COA dient te zorgen voor voldoende onderdak en kwaliteit van leven voor de asielzoekers die in ons land wachten op een beslissing in hun asielprocedure. Maar de asielketen zit helemaal verstopt en dus heeft het Rijk samen met het COA gemeenten gevraagd bij te springen.

Dat betekent dat de veiligheidsregio's in ons land belast zijn met de coördinatie van die opvang. Zij overleggen met de burgemeesters over mogelijke opvangmogelijkheden in hun gemeentes. In ons geval overlegt Jaap Donker, directeur van de Veiligheidsregio Utrecht (VRU), wekelijks met de burgemeesters in de provincie. "Eigenlijk zeggen ze alle 26 wel dat ze willen helpen", aldus Donker.

Internationale afspraken tussen de EU en Turkije hebben de toestroom van asielzoekers beperkt, waardoor het aantal opvangplekken in Nederland jarenlang kon worden afgebouwd. Maar inmiddels neemt het aantal asielzoekers weer toe en de oorlogssituatie in Oekraïne heeft nog eens tienduizenden Oekraïners naar Nederland gedreven, waardoor veel opvangplekken bezet zijn geraakt. En dat we naast een opvangcrisis ook met een woningcrisis te maken hebben, maakt de hoeveelheid beschikbaar onderdak nog kleiner.

Als asielzoekers een verblijfsvergunning krijgen, heten ze vanaf dat moment statushouder. Ze kunnen dan de opvang uit en vanaf dat moment zijn gemeenten verplicht een aantal statushouders per jaar te huisvesten door ze een woning aan te bieden. Dat heet de taakstelling.

Maar vanwege het woningtekort verloopt dat enorm moeizaam. "Zeker Utrecht is een populaire regio, veel mensen willen hier wonen", aldus gedeputeerde Rob van Muilekom (portefeuille Wonen, PvdA). Door het tekort stromen statushouders maar moeilijk door en houden ze opvangplekken voor asielzoekers bezet. En dat zijn er nogal wat. Van de in totaal 46.000 opvangplekken in ons land worden er op dit moment 17.000 bezet door statushouders. Dat is ruim een derde van de plekken.

Er moeten dus met spoed woningen gebouwd worden, maar die stamp je niet zo 1-2-3 uit de grond. Daarom is het COA dringend op zoek naar andere, tijdelijke locaties waar asielzoekers snel opgevangen kunnen worden. Maar ook dat gaat niet altijd van een leien dakje. En daarvoor duiken we weer in de regio.

Het liefst heeft het COA asielzoekerscentra (azc's) waar minimaal vierhonderd mensen in opgevangen kunnen worden. "Dat heeft best veel gemeenten afgeschrikt", aldus gedeputeerde Van Muilekom. "Veel gemeenten zeiden: we willen wel bijdragen, maar geen vierhonderd."

Volgens Van Muilekom gaat het vaak om een politieke en bestuurlijke afweging. Zo denken burgemeesters na over redelijke termijnen, die ze kunnen 'verkopen' aan hun inwoners. Ook vinden gemeentes het soms moeilijk om te zeggen dat ze iets meer aandacht aan statushouders willen besteden, merkt hij. Dat zagen we bijvoorbeeld ook in Utrecht, toen statushouders vier weken lang voorrang kregen op sociale huurwoningen.

Onwil onder de bestuurders ziet de gedeputeerde dan weer niet. "Ik denk dat veel gemeenten vooral goed willen voorbereiden en vaak onvoldoende menskracht hebben." Dat onderschrijft VRU-directeur Jaap Donker ook. "Het piept en kraakt bij gemeenten, omdat ze zoveel taken hebben."

Zeker met de opvang van Oekraïners is de druk op gemeenten al heel groot. "Het is a hell of a job", zegt de gedeputeerde. "Het is voor gemeenten lastig om in beeld te hebben wat er allemaal kan."

Daarom hebben we in onze regio's alleen azc's in Utrecht, Amersfoort en Leersum. Op die laatste locatie zie je een voorbeeld waarbij burgemeester Frits Naafs de druk op andere gemeenten op heeft gevoerd. Anderhalf jaar geleden gaf hij aan dat het azc mogelijk uitgebreid kon worden, maar met de verwachting dat collega-gemeenten wel een deel van zijn taakstelling (voor het huisvesten van statushouders) zouden overnemen. "Ik was wel blij met de druk van Frits", aldus Van Muilekom. "Dat is nu ook landelijk geregeld: niet elke gemeente hoeft asielopvang te organiseren. Dat kunnen we nu met maatwerk regelen."

Een ander voorbeeld is de stad Utrecht, die deze zomer achterliep op de taakstelling. "Ik heb Utrecht wel aangesproken en gezegd: kom in actie. Maar het is lastig om ze op hun donder te geven als je ziet wat ze doen op het gebied van asielzoekers en Oekraïne. Daar kan elke gemeente een voorbeeld aan nemen."

Zo wordt er in de rest van de regio vooral ingezet op tijdelijke, kleinschaligere woon- en opvanglocaties. Maar ook dat roept soms weerstand op. Zo zagen we bij de opening van een crisisnoodopvanglocatie in Wijk bij Duurstede dat sommige inwoners aan een demonstratie dachten. En dat daar in een week tijd meerdere asielzoekers werden opgepakt vanwege criminaliteit en andere ongeregeldheden, hielp ook niet mee.

En dan krijg je ook gemeenten die graag aan de voorkant willen kunnen bepalen wat voor soort asielzoekers ze opvangen. "Zo zijn er gemeenten die zeggen: we willen het liefst jongeren die met hun handen kunnen werken. Er zijn bedrijven die deze mensen goed kunnen gebruiken", aldus Van Muilekom. Dat zou volgens de gedeputeerde mogelijk moeten zijn. Dat zou het huisvestingsproces kunnen versnellen en het draagvlak onder inwoners kunnen vergroten. Maar tegelijkertijd kan het ook vertragend werken als gemeenten blijven vasthouden aan hun 'wensen'.

Ondertussen probeert de provincie de asielproblematiek op te lossen aan de Provinciale Regietafel, waar ook de gemeenten, de VRU en het COA aanschuiven. Daarnaast is er het 'Kansenmakersteam' van de provincie. Gemeenten kunnen bij dat team aankloppen voor hulp en advies over regelingen die er zijn als het gaat om asielopvang. "We hebben elkaar keihard nodig", aldus Van Muilekom. "Als je denkt dat je het in je uppie kan; dat gaat niet lukken."