Jan Lagendijk ontwikkelde een MRI die scannen combineert met bestralen: 'Ik werd voor gek verklaard'

Professor Jan Lagendijk bij het prototype van de MRI versneller
Professor Jan Lagendijk bij het prototype van de MRI versneller © RTV Utrecht / Iris Tasseron
Utrecht - Meer dan 20 jaar werkte hoogleraar Jan Lagendijk bij het UMC Utrecht aan een MRI-apparaat dat niet alleen kan scannen, maar tegelijkertijd kan bestralen. Nu gaat hij met pijn in het hart met pensioen. Zijn uitvinding, die hij met een team onderzoekers verder heeft ontwikkeld, wordt nu wereldwijd gebruikt. Opereren zonder snijden wordt het ook wel genoemd.
De MRI-versneller of MR-Linac, zorgt ervoor dat veel nauwkeuriger bestraald wordt. Het apparaat maakt het namelijk mogelijk tijdens de behandeling van een tumor exact te bepalen waar de tumor zit. Dat betekent dat er minder schade ontstaat aan het weefsel rond de tumor en de patiënt dus minder bijwerkingen heeft. Zo blijkt uit onderzoek dat de behandeling bijvoorbeeld heel goed werkt bij prostaatkanker.
De man achter deze uitvinding is professor Jan Lagendijk, natuurkundige bij de radiotherapie afdeling in het UMC Utrecht. Voor hem begon het allemaal in 1978. Hij was specialist op het gebied van hyperthermie. "Denk aan een magnetron die werkt met microgolven. Toen dacht men dat je patiënten goed kon behandelen door weefsel op te warmen en dat te combineren met bestraling. Met een heel team aan onderzoekers ben ik daarmee aan de slag gegaan, maar in het jaar 2000 moesten we concluderen dat dit niet goed genoeg zou werken."
Natuurkundige Jan Lagendijk ontwikkelde een MRI die scannen combineert met bestralen: 'Ik werd voor gek verklaard'

Een wild idee

Lagendijk heeft intussen een nieuw idee en dat presenteert hij op een congres in datzelfde jaar 2000. Hij wilde een MRI-scanner combineren met een versneller om patiënten nauwkeuriger te kunnen bestralen. "De meeste mensen hadden het idee dat dit nooit zou gaan werken en vonden het een wild idee. Het was zelfs zo erg dat het toenmalige hoofd klinische fysica van het Royal Marsden ziekenhuis in het Verenigd Koninkrijk naar mijn baas is gegaan en die heeft gezegd: weet Lagendijk wel wat hij doet, want dit kan hem zijn carrière kosten."
Er breekt een lastige tijd aan. Veel geldschieters durven niet te investeren in het onderzoek van Lagendijk. Hij klopt bij veel verschillende organisaties aan en ook bij de industrie, maar er komt geen geld vrij. Uiteindelijk heeft hij van de ruim tien onderzoekers die bij hem werkten er nog maar drie in dienst. "Dat was een moeizame periode en dat heeft zo'n twee jaar geduurd."

Het tij keert

Lagendijk verzint een list. Het is 1998, de tijd van de opkomst van de mobiele telefoon. Mensen maken zich zorgen over de straling en of dat schadelijk zou zijn voor de hersenen. Lagendijk: "Er was grote zorg dat je met zo'n telefoon aan je oor je hersenen zou opwarmen." Lagendijk had hier eerder onderzoek naar gedaan. "Wij hadden allerlei modellen gemaakt om heel nauwkeurig uit te rekenen wat de temperatuur werd in hersenen op het moment dat je daar radiogolven en microgolven op los liet."
Hij biedt twee fabrikanten van mobiele telefoons aan voor hun een berekening te maken om te kijken of de straling schadelijk is voor de hersenen. Dat levert Lagendijk financiële middelen op om zijn onderzoek naar de MRI-versneller voort te zetten.
Het prototype van de MRI versneller
Het prototype van de MRI versneller © RTV Utrecht / Iris Tasseron
Het allereerste prototype staat nog in een ruimte in het UMC. Het piept en kraakt als Lagendijk de versneller laat ronddraaien en een patiënt kan er niet veilig in liggen. Toch werkt het prototype uitstekend. "We hebben op een gegeven moment in de MRI een karbonaadje gelegd en die hebben we afgebeeld met de MRI. Vervolgens hebben we de versneller aangezet en het karbonaadje weer gefilmd en dat was precies hetzelfde beeld als zonder de versneller. Daarmee konden we bewijzen dat je beelden kon maken terwijl de versneller aanstaat."

Afscheid is lastig

Voor Lagendijk is inmiddels de tijd van afscheid aangebroken, zijn pensioen staat voor de deur. Maar het werk aan 'zijn' apparaat is nog niet klaar. "De behandeling kan van een uur naar een kwartier teruggebracht worden als we deze verder kunnen automatiseren. De transitie van MRI-foto's naar MRI-film is in volle gang."
Dat is dan ook het onderwerp van een symposium dat dinsdag en woensdag wordt georganiseerd ter ere van zijn afscheid. Het zal vooral gaan over vernieuwingen binnen de oncologie, iets waar de opvolgers van Lagendijk, zoals natuurkundige Nico van den Berg, aan gaan werken. "Technologie is nooit klaar. Waar wij naartoe willen werken is dat we de MR-Linac in kunnen zetten voor kankersoorten die nu nog met chirurgie worden behandeld. De beeldsturing met de MRI maakt het dusdanig precies dat wij veel gerichter kunnen stralen. Dat er minder bijwerkingen zijn voor de patiënt en dat we poliklinisch kunnen behandelen."
De MR Linac
De MR Linac © RTV Utrecht / Iris Tasseron
Van den Berg houdt op het symposium zijn oratie over de nieuwe ontwikkelingen. Hij legt daarin uit waarom opereren zonder snijden zo belangrijk is. "Dat betekent dat we in de zorg minder middelen nodig hebben en dat is goed, want dat is precies wat nu schuurt. We hebben niet al die mensen om al die operaties uit te voeren. Met goede radiotherapie automatiseer je meer en heb je minder mensen nodig. Het is dus ook goedkoper."
Er is dus nog genoeg te ontwikkelen en dat zal ook zo blijven. Lagendijk neemt nu officieel afscheid, maar hij wil nog regelmatig even meekijken. "Ik ga er zeker bij betrokken blijven de komende tijd, maar ik hoor ook wel verhalen dat mensen achter de vensterbank duiken als die oude hoogleraar weer aankomt." Lagendijk lacht. "Je moet geen last gaan worden."