Van vliegende postzakken tot sorteren aan boord: ode aan de posttrein in Spoorwegmuseum

Utrecht - Vijfentwintig jaar geleden kwam een einde aan een tijdperk: op 16 mei 1997 verliet de posttrein voor de allerlaatste keer de remise. Daarmee eindigde 150 jaar aan postvervoer over het spoor. Het Spoorwegmuseum in Utrecht staat nu nog één keer stil bij de bijzondere geschiedenis van de posttrein met een speciale tentoonstelling.
Sinds mensen kunnen schrijven, versturen ze brieven. Eerst werden ze lopend of per paard naar de ontvanger gebracht. De ontvanger betaalde daarvoor, postzegels bestonden nog niet. Later ging de post ook met de postkoets of de trekschuit. Met de komst van de trein in de 19e eeuw brak een nieuw tijdperk aan. Geleidelijk aan werd steeds meer post per trein vervoerd. In een van de passagierscoupés werd een piepklein postcompartimentje met sorteervakjes gemaakt.
Conservator Evelien Pieterse: "Daar zat de postconducteur. Dat was iemand van de posterijen die de post in de trein sorteerde. Hij had geen verlichting, alleen een klein olielampje. Er was ook geen verwarming, heel koud in de winter en heel warm in de zomer. En er was geen toilet aan boord. Dus als hij naar het toilet moest, moest dat op het station. En dan maar hopen dat hij op tijd was voor de trein."

Vliegende postzakken

Meestal werd de post op het station in- en uitgeladen. Maar sommige treinen beschikten over een zogenaamde postzakvanginrichting. Langs het spoor stond een briefpaal. Daar hing een postbeambte zakken post aan. Als de trein dan langsreed, werd de zak door een net dat aan de trein hing, van de haak afgetrokken. De trein hoefde dus niet te stoppen en dat scheelde tijd. Evelien: "Dat hebben ze niet heel lang gedaan, want er gebeurden regelmatig ongelukken met postzakken die door de lucht vlogen."
Lange tijd ging de post mee met de reizigerstreinen. Maar omdat het aantal poststukken bleef groeien, werden halverwege de 19e eeuw speciale postwagons gebouwd. Dat waren een soort reizende postkantoren. Aan de wanden hingen kasten met rijen vakjes, waarop met krijt afkortingen van de plaatsnamen werden geschreven. Daarin werd de post gesorteerd.
Een toilet aan boord, eindelijk!
Evelien Pieterse
In de jaren 30 werd de PEC gebouwd, een wagon die speciaal voor het postvervoer bedoeld waren. Evelien: "PEC staat voor Post Elektrisch met Closet. Heel belangrijk, een toilet aan boord, eindelijk. Het waren in die tijd hele moderne rijtuigen en die hadden een hele mooie, gestroomlijnde vorm. Het enige is dat er wel een heel ouderwets potkacheltje in zat. Daar waren die journalisten van die tijd wel teleurgesteld over, dat er niet eens elektrische verwarming in zat."
In die tijd gingen de treinen 's nachts rijden, zodat de post de volgende dag bezorgd kon worden.
In de jaren 50 werd het postvervoer losgekoppeld van het reizigersvervoer, want het laden en lossen van de post hield te veel op. Op een gegeven moment was de hoeveelheid post zodanig gegroeid dat het niet langer in de trein gesorteerd kon worden. Uiteindelijk ontstonden er een paar grote sorteerhallen, verspreid over het land.
Evelien: "Naast de hallen stonden de treinen klaar om de brieven en pakketten te vervoeren. Utrecht was het overslagpunt. Daar werd de post gedistribueerd over het hele land." In de jaren 90 werd het goedkoper en efficiënter om de post over de weg te vervoeren en was het gedaan met het postvervoer per trein.

Spinvis

In het Spoorwegmuseum is een tentoonstelling gewijd aan de geschiedenis van de posttrein. In een van de vitrines liggen een paar notitieboekjes van de muzikant Spinvis uit Nieuwegein. Hij heeft een tijdje op een posttrein gewerkt en gebruikte zijn belevenissen als inspiratie voor zijn muziek. De tentoonstelling duurt tm. 27 november 2022.
Dit verhaal komt uit het programma Route C, het cultuurprogramma van RTV Utrecht. De eerste uitzending is elke zondag rond half 9 en het programma wordt daarna elk uur herhaald.