Ramadan in coronatijd: 'Dat deze heilige maand er zo uit kon zien, had ik nooit kunnen bedenken'

Abderrahim, zijn vrouw en vier kinderen.
Abderrahim, zijn vrouw en vier kinderen. © Abderrahim Talhaoui
PROVINCIE UTRECHT - Voor de meeste moslims in Nederland start vandaag de ramadan, maar het wordt dit jaar anders dan anders. Geen taraweeh-gebeden in de moskee, geen familiebezoekjes, geen filmavonden of iftars buitenshuis. De impact van de coronamaatregelen is groot. Al krijgt de vastenmaand daardoor voor veel moslims wel een diepere betekenis. "Het wordt pittig, maar de ramadan is nu meer dan ooit een periode van reflectie."
Een paar jaar geleden genoot Kawthar Said (42) nog intens van de ramadansfeer in Jemen, het land waar ze geboren en opgegroeid is. Ze denkt er nog vaak aan terug: aan hoe ze samen met haar familie sambusa - een populair Jemenitisch ramadangerechtje - maakte en dan uitdeelde aan buren en vrienden. Aan het geluid van de gebedsoproep die ze uit elke moskee kon horen en aan hoe prachtig ze dat vond.
Nu woont ze bijna vijf maanden met haar zusje (30) in een asielzoekerscentrum in de Utrechtse wijk Oog in Al. In 2015 vluchtte ze vanuit Jemen, eerst naar Maleisië waar ze drie jaar gewoond heeft, en vervolgens naar Nederland. Samen met haar zusje deelt ze nu een kamer in het Utrechtse azc. Daar brengen ze nu ook samen de ramadan door, in die kamer, in deze tijden van corona. "Dat deze heilige maand er ook op déze manier uit kon zien, had ik van mijn leven niet kunnen bedenken."

ENORM WENNEN

Het leven in het azc was voor Kawthar enorm wennen. En nu komen daar ook nog de beperkingen van de coronacrisis bovenop. "Ik zit de hele dag in dezelfde kamer", vertelt ze in het Engels. "Ook hier proberen ze samenscholing te voorkomen. Veel vluchtelingen vinden het normaal gesproken gezellig om samen in de tuin te zitten. Dan werd er ook wel eens shisha gerookt. Dat gebeurt nu niet meer. Maar het punt is: je zit hier wel met een groep vluchtelingen. Mensen die gewoon naar buiten kunnen, boodschappen kunnen doen, dingen kunnen aanraken. Dat ik mij aan de maatregelen houd, betekent niet dat andere vluchtelingen dat ook doen."
De situatie stemt haar droevig. "Ik zeg eerlijk: het is heel moeilijk nu. Met mijn zusje in één kamer, het delen van de keuken met anderen. Je hebt hier gewoon geen privacy." Toch is de ramadan een periode waar ze al weken naar uitkijkt.

SAAMHORIGHEID EN BEZINNING

Tijdens de ramadan vasten moslims van zonsopgang tot zonsondergang, maar het gaat niet alleen om wel of niet eten. Het is ook een maand van saamhorigheid en bezinning, een periode waarin extra aandacht wordt geschonken aan spirituele ontwikkeling en zelfreflectie.
Amal van Caem (links) en Nora Akachar (rechts).
Amal van Caem (links) en Nora Akachar (rechts). © Nora Akachar
Voor Nora Akachar (34) uit Veenendaal is de ramadan een tijd waarin ze nadenkt over kleine dingen, over haar eigen handelen. Dat kan soms confronterend zijn. "Boos worden in het verkeer bijvoorbeeld", legt ze uit. "Je gaat soms al snel vloeken. In het Marokkaans zeg ik dan 'Allah yenhal sjaitan' (vervloekt is de duivel), maar in de ramadan voelt het als een vieze gedachte. Het past gewoon niet."
Ook voor Kawthar draait de ramadan om veel meer dan alleen het vasten. "In Jemen zag ik hoe belangrijk het is om te zorgen voor je buren en voor armen. Iedereen deelt eten met elkaar, ook mensen die niet arm zijn doen dat onderling. Het gaat ook om het samenkomen."
"En bidden tijdens de ramadan is anders dan erbuiten. Het is nu veel waardevoller. Ik probeer bijvoorbeeld geen tijd te verliezen aan het kijken van series. Ik weet hoe populair die ramadansoaps zijn op de Arabische zenders. Dan gaat het weer over allerlei familie-intriges en liefdesverwikkelingen. Ik probeer dat echt te beperken en houd mij in de ramadan vooral bezig met bidden en de koran lezen. Ik kijk hooguit één of twee series."

DIEPERE LAAG

Door de coronacrisis krijgt de ramadan voor sommige moslims nu ook een diepere laag. Abderrahim Talhaoui (41) uit Kanaleneiland is werkzaam in het onderwijs en zit nu al een aantal weken thuis met zijn vrouw Najat (39) en hun vier kinderen. Vanuit huis verzorgt hij online-lessen, al is hij nu even vrij vanwege de meivakantie. Maar deze hele situatie zet hem geregeld aan het denken.
"Je beseft je dat je kwetsbaar bent. Ergens is het een goede les. Mensen denken soms dat ze het recht hebben om het goed te hebben. Maar je hebt nergens recht op. We moeten dankbaar zijn voor wat we hebben."

DANKBAARHEID

Als het woord "dankbaarheid" valt, staan zowel Nora als Abderrahim gelijk stil bij de situatie in Marokko. "Mensen hebben het nu zwaar in Marokko door corona. Het is daar anders dan hier", zegt Abderrahim die zelf oorspronkelijk uit Temsamane (Noord-Marokko) komt.
"Geen werk betekent voor de meesten geen inkomsten. En geen inkomsten, betekent geen huur kunnen betalen en geen eten en drinken. Er is daar geen sociale zekerheid zoals hier. Geen regelingen waar ondernemers aanspraak op kunnen maken."
Ook Nora hoort van haar ooms en tantes regelmatig hoe ernstig de situatie daar is. "Ik ben mij bewust van onze rijkdom hier en probeer extra aalmoezen te geven. En dan nog die strenge quarantaine in Marokko. Het dragen van mondkopjes is daar nu verplicht en je mag alleen met toestemming naar buiten."
Abderrahim ziet dat er in zijn omgeving momenteel enorm veel geld wordt ingezameld voor Marokko, zeker nu tijdens de ramadan. "Zowel in Utrecht als op andere plekken ontstaan allerlei initiatieven. Zo worden bijvoorbeeld voedselpakketten samengesteld voor gezinnen in Marokko die getroffen zijn door de crisis."

INITIATIEVEN

Deze ramadanmaand verwacht Abderrahim ook grotendeels thuis door te brengen met zijn gezin vanwege de coronamaatregelen. Om toch het gevoel te krijgen van de ramadan, heeft hij met het hele gezin chebakia gemaakt en uitgedeeld aan de buren.
We kwamen op het idee om chebakia uit te delen, zodat onze buren onze tradities leren kennen. Vonden ze heel leuk.
Abderrahim Talhaoui
"Wij wonen in een gedeelte van Kanaleneiland waar we weinig Marokkaanse mensen om ons heen hebben. We kunnen ook niet op bezoek bij mijn ouders. Daarom kwamen we op het idee om chebakia uit te delen, zodat onze buren onze tradities leren kennen. Vonden ze heel leuk. Overigens had de buurvrouw pas geleden nog paaseieren uitgedeeld. Toch wel een leuke uitwisseling zo."
De koekjes van Abderrahim en zijn gezin
De koekjes van Abderrahim en zijn gezin © Abderrahim Talhaoui
Nog meer koekjes voor de buren.
Nog meer koekjes voor de buren. © Abderrahim Talhaoui
Ook Nora probeert een positieve draai te geven aan de hele situatie. "Natuurlijk ga ik de iftars missen, de samenkomsten met familie, de Salat El Eid (gebed in de ochtend van het Suikerfeest), waarna we altijd standaard met de familie aan de muntthee en het ontbijt gingen. Maar er zijn ook veel bijzondere initiatieven nu. En het mooie is dat je bij al die initiatieven nu ziet dat religie of cultuur even geen rol meer speelt. Door corona zitten we allemaal in hetzelfde schuitje. Het maakt niet uit waar je vandaan komt, of je nou Marokkaans bent of niet. Iedereen wil helpen, en dat werkt verbindend."
Zelf heeft Nora ook een aantal ideeën voor initiatieven in deze ramadanmaand. Zeven maanden geleden startte zij de Facebookgroep 'Trauma's van Nora', een groep waar Marokkaanse Nederlanders op vaak humoristische wijze hun ervaringen delen over het opgroeien tussen twee culturen, oftewel hun 'trauma's'. De groep telt inmiddels bijna 44.000 leden. En ook is er een theatervoorstelling, gebaseerd op de gelijknamige Facebookgroep.
Het mooie is dat je bij al die initiatieven nu ziet dat religie of cultuur even geen rol meer speelt. Door corona zitten we allemaal in hetzelfde schuitje
Nora Akachar
In de Facebookgroep deelt Nora onder andere haar ramadantrauma's. "Om een voorbeeld te geven: ik ging een keer harira (Marokkaanse soep) maken tijdens de ramadan. Je moet bloem gebruiken om de soep te binden. Maar ik had er helemaal niet aan gedacht dat dat met water moest. Gevolg: drie uur lang klonten uit de harira lopen zeven. En uitgerekend die dag kwamen mijn schoonouders bij mij eten."
Ze kon er achteraf wel om lachen. Ook het gedoe dat vrouwen soms ervaren tijdens hun menstruatie in de ramadan, is voor sommigen een soort 'ramadantrauma'. Vrouwen zijn in die dagen vrijgesteld van het vasten, maar durven soms niet te eten in het bijzijn van collega's of buren. "Om vragen of rare blikken te vermijden", legt Nora uit. "Maar ik ga daar zelf niet krampachtig over doen. Wat maakt mij het uit dat mijn buurman raar naar mij kijkt omdat ik niet aan het vasten ben? Mijn menstruatie hoort er nu eenmaal bij. Klaar."
Tijdens deze ramadan wil Nora een Zoom-iftar organiseren voor deze Facebookgroep, maar dan gekoppeld aan een goed doel. "Ik moet het nog allemaal uitwerken hoor, dus ik weet helemaal niet of dat haalbaar is. Maar het idee is dat mensen digitaal een kaartje kunnen kopen. Dan voorzie ik die mensen van een maaltijdbox. Zij krijgen een pakket met ingrediënten en moeten allemaal hetzelfde gerecht maken voor de iftar en via Zoom laten zien."
Ze vervolgt: "Van een deel van het geld krijg je het eten, het andere deel is voor het goede doel. Daarmee kan ik bijvoorbeeld een heel programma organiseren, met bijvoorbeeld iemand die een videolezing of anasheed (islamitische liederen) verzorgt. Lijkt me super leuk."

RAMADAN IN CORONATIJD

De coronacrisis betekent voor Kawthar niet alleen dat ze gekluisterd zit aan haar kamer, maar ook dat ze genoodzaakt was te stoppen met haar lessen Nederlands. "Ik heb geen laptop, en het internet is hier in het azc heel traag omdat er veel vluchtelingen zijn die op het netwerk zitten. Videolessen kan ik daardoor niet goed volgen. Ik probeer nog wel Engelse cursussen te volgen. Maar ik kan verder bijna niks doen hier. Mijn ramadandagen zullen voornamelijk bestaan uit koranlezen, bidden en koken."
Ook Nora heeft een koran in huis en probeert er elke ramadan in te lezen, al schiet dat er soms ook wel bij in. "Ik neem mij elk jaar voor om mij meer te verdiepen in de islam tijdens de ramadan, maar ik moet eerlijk zeggen: je gaat toch op in de waan van de dag. Ik heb een dochtertje van vier jaar en een baan. In deze coronaperiode word ik soms helemaal gek in huis. En dan straks ook nog de voorbereidingen voor de iftarmaaltijden. Terwijl ik de harira voor meerdere dagen maak. Maar toch ben je nog even zoet met alle bijgerechtjes. En door het vasten heb ik ook iets minder energie. En dan is het hopen dat je na de iftar nog de kracht vindt."
In deze coronaperiode word ik soms helemaal gek in huis. En dan straks ook nog de voorbereidingen voor de iftarmaaltijden.
Nora Akachar
Abderrahim gaat het taraweeh-gebed in de moskee enorm missen deze maand. "Maar wat ik wel heel mooi vind is dat je sinds de coronatijd de gebedsoproep kan horen van de Sayidina Ibrahim moskee in Kanaleneiland. Dat was daarvóór niet zo. Toch wel bijzonder, dat geeft een andere sfeer en maakt het leuk voor ons gezin." Ook vindt hij het mooi dat sommige moskeeën nu gebedsdiensten en lezingen via livestreams organiseren.

HERINNERINGEN

De herinneringen aan de ramadan in haar vaderland roepen bij Kawthar nostalgische gevoelens op. "De ramadan is hier heel anders dan in Jemen. In Jemen is het spiritueler, voelbaarder. Het taraweeh-gebed kan ik ook hier in mijn kamer doen, maar dan voel ik het minder. De dua (smeekbedes) van de sheikhs in de moskee in Jemen; het raakte gewoon mijn ziel."
Najat (de echtgenote van Abderrahim) herkent het gevoel. In 2005 is ze vanuit Marokko naar Nederland gekomen. En hoewel ze hier inmiddels een groot gezin heeft en helemaal gewend is geraakt aan het leven in Nederland en aan hoe de vastenmaand hier beleefd wordt, mist ze nog altijd de ramadan in Marokko.
"In het begin moest ik hier de hele tijd huilen tijdens de ramadan. Het wordt hier vooral binnenshuis beleefd. Heel anders dan in Marokko, waar de mensen na de iftar vaak bidden in de moskee, en daarná nog massaal naar buiten of bij elkaar op bezoek gaan. Winkeltjes en kraampjes zijn open, mensen spelen spelletjes op de stoep, je ziet jong en oud. Er hangt een heel gezellige sfeer op straat."

VOORBEREIDINGEN OP DE RAMADAN

Sommige moslims proberen zich nog mentaal op de ramadan voor te bereiden. Al was dat in Nora's geval niet eens nodig vanwege de coronasituatie. "Ik zít nu al zo'n vijf weken in een soort ramadan-modus, nu ik non stop thuis zit. Al heel wat reflectiemomenten gehad dus."
Normaal gesproken probeert Nora nog wat extra boodschappen in te slaan voor de ramadan, maar dat heeft ze nu niet gedaan. "Gisteren even langs de Kanaalstraat gereden. Een doosje dadels gekocht, wat ingrediënten voor de harira en de hapjes, en dat was het. Ik wilde het dit jaar rustig aan doen met de boodschappen. Dat hamsteren is helemaal niet nodig. Er is genoeg eten voor iedereen."
Abderrahim sluit zich daar helemaal bij aan. "We houden het ook lekker simpel dit jaar. En mijn grootste wens in deze ramadanperiode: ik hoop dat Utrecht weer gezond wordt en blijft, en de rest van de wereld natuurlijk ook."